Tarih boyunca insanlar edindikleri bilgileri, unutmak istemediklerini, duygu ve heyecanlarını çeşitli yollarla kaydetmiştir. Bunu bir resimle, bir mimari yapıtla ya da yazıyla gerçekleştirmişlerdir.
 
Bir toplumun millet olmasını sağlayan unsurlardan başında dil gelmektedir. Bu yüzden bir dilin sözcüklerini muhafaza eden sözlükler milletlerin kültür seviyelerini ve yaşayış şekillerini yansıtan önemli eserlerdir. Çünkü sözlükler meydana getirilirken ait olduğu milletin, sosyal ve kültürel yaşantısına bağlı ve bunun dildeki ifadesi olarak kullandığı bütün kelimeler, kelime grupları ve bunların cümle içindeki kullanımları da örneklerle göz önüne serilmektedir. Bu yüzden sözlükler, diller için kültürel mirasın en iyi şekilde korunduğu ve gelecek nesillere aktarıldığı hazine değerindedir.

Diller, tarih boyunca insanların sosyal ve kültürel gelişmelerine bağlı olarak ortaya çıkmıştır. Bütün diller toplumsal, kültürel ve coğrafi farklılıklardan dolayı birbirinden değişik özelliklere sahiptir. Bu nedenle toplumların birbirinin duygu ve düşünce dünyasını anlayabilmesi, ancak o dili öğrenmekle mümkün olur. Bu bağlamda, yabancı dil öğrenme çabası ve buna bağlı olarak gelişen sözlük kültürü yaygınlaşır. Sözlükçülüğün geçmişi eski çağlara kadar uzanmaktadır.

Sözlük Çeşitleri ve Özellikleri

Sözlükler belirli sistematiği ve ilkeleri olan, kendi içinde türlere ayrılan önemli bir disiplindir. Türkçede sözlükleri farklı şekillerde sınıflandırmak mümkündür.

Doğan Aksan’a göre hazırlanış amaçları, kullanım gayeleri ve taşıdıkları özelliklere göre sözlük çeşitleri şunlardır: 

1. Bir ya da birden çok dilin söz varlığını işleme bakımından:

• Tek dilli sözlükler,
• Çok dilli sözlükler.

2. Abece (Alfabe) sırasının esas alınıp alınmamış olmasına göre:

• Abecesel sözlükler,
• Kavram Sözlükleri.

3. Ele alınan söz varlığının niteliğine göre:

• Genel Sözlükler (ortak dil, yazı dili sözlükleri),
• Lehçebilim sözlükleri,
• Eş anlamlı, eş adlı, ters anlamlı öğeler sözlükleri,
• Yabancı öğeler sözlükleri,
• Tarihsel sözlükler,
• Köken bilgisi sözlükleri (etimoloji sözlükleri),
• Uzmanlık alanı sözlükleri (terim sözlükleri),
• Argo sözlükleri,
• Deyim ve atasözleri sözlükleri,
• Anlambilim sözlükleri,
• Sanatçı ve metin sözlükleri,
• Yanlış yerleşmiş öğe sözlükleri,
• Tersine sözlükler.

Burada Türk Dil Kurumu tarafından hazırlanan “terim sözlükleri”ne yer verilmiştir.

HALK DİLİNDE SAĞLIK DEYİŞLERİ SÖZLÜĞÜ

 

Türk Dil Kurumu tarafından 1932-1960 yılları arasında yapılan derlemeler bu sözlüğün kaynağını oluşturmaktadır. Çalışmada, derleme sözlüğündeki halk deyişleri taranarak aralarından sağlık ile ilgili olan 9.000 tanesine bu sözlükte yer verilmiş.

Öztek, Zafer. Halk Dilinde Sağlık Deyişleri Sözlüğü. Ankara: TDK, 2018.
 

ANSİKLOPEDİK ASKERÎ TERİMLER SÖZLÜĞÜ

Terim sözlükleri adı altında pek çok yayının hazırlanmasına öncülük eden Türk Dil Kurumu, bu diziye “Ansiklopedik Askerî Terimler Sözlüğü”nü de ekledi. Eser, bir terim sözlüğü olmanın ötesinde hem günümüzün hızla değişen ve gelişen askeri teknolojisini takip edebilmeyi hem de Türk subay rütbelerinin İngiltere ve ABD’deki karşılıklarını görebilmeyi mümkün kılıyor. Beş yılı aşkın bir çalışma ve araştırmanın sonucunda hazırlanan eserde yaklaşık 20.000 İngilizce kelimenin Türkçe karşılığı yer almaktadır. Sözlüğün hazırlanmasındaki amaç Türk Silahlı Kuvvetlerinin ve askerî alanda çalışma yapanların ihtiyaç duyabilecekleri terimleri hatasız bir şekilde verebilmektir. İngilizce-Türkçe hazırlanan 884 sayfalık bu eserde Cumhuriyetimizin kurucusu Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK’ün “Türk Ordusu’na Mesajı” ile “Türk Gençliğine Hitabı” hem İngilizce hem de Türkçe olarak yer almaktadır. Ayrıca sözlükte Genelkurmay ve Kuvvet Komutanlıklarının sembolleri, NATO üyesi ülkelerde komuta birimleri ve bunların vazifeleri, askerî terimlere ait kapsamlı kısaltmalar dizini ile eski askerî terimler ve günümüz karşılıklarına da yer verilmiştir.
Sabuncuoğlu, Nurhan. Ansiklopedik Askerî Terimler Sözlüğü. Ankara: TDK, 2018.

 

YENİ TARAMA SÖZLÜĞÜ

 

Tarama Sözlüğü, XIII. yüzyıldan XIX. yüzyıla değin Türkiye Türkçesiyle yazılmış yapıtlardan taranan ve bugün kullanımdan düşmüş ya da anlamı, yapısı değişik olarak kullanılan Türkçe sözleri tanıklarıyla birlikte veren bir çeşit tarihsel sözlüktür. 1935-77 yıllarını kapsayan 42 yıllık bir çalışmanın ürünü olan bu eser her yeni baskısıyla daha da geliştirilmiştir. Bu ciltteki en önemli yenilikler olarak madde başı sözlüklerin çeviri yazı ile verilmesi, madde başı sözcükler verilirken tanıklardaki eski harflerle olan yazım biçimlerine bağlı kalınması, deyimlerin, birleşik eylemlerin, tamlamaların ve öteki sözlerin hangi sözcükle başlıyorsa o madde içerisinde toplanması, yabancı kökenli sözcüklerin hangi dilden olduğunun kısaltmalarla belirtilmesi gösterilebilir. Ayrıca sözlüğün başında çeviri yazı alfabesi sonunda dizin bulunmaktadır.
Dilçin, Cem. Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: TDK, 2018

KRİMİNAL TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ

Kriminal Terimleri Sözlüğü, JKDB bünyesinde geliştirilen uzmanlık raporlarında terminoloji birliğini sağlamayı ve adli makamlar için rapor içeriklerini daha anlaşılır hâle getirmeyi amaçlayan bir eserdir. Çalışmalar sırasında JKDB’nin bütün birimlerinin katılımıyla oluşturulan proje grubu tarafından laboratuvar inceleme alanlarında kullanılan terimlerin anlamları sistematik ve bilimsel bir yaklaşım kullanılarak derlenmiştir. Eserin, kriminal inceleme alanlarında hizmet veren kurumlar arasında standardın sağlanması ve bilirkişi raporlarının anlaşabilirliğinin artmasına yönelik önemli faydalar sağlayacağı; bu alanda ülkemizde önemli bir boşluğu dolduracağı değerlendirilmektedir.
Jandarma Genel Komutanlığı Kriminal Dairesi Başkanlığı. Kriminal Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK, 2016.

 

ORMANCILIK TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ

 

Eserde, madde başlarında Türkçeyi öne çıkarmak amacıyla ormancılığın temeli olan çok sayıda bitki adlarının önce Türkçesi dada sonra da Latincesi verilmiştir. Bitki tanımları yapılırken bitki adlarının önce Türkçesi, daha sonra da Latincesi verilmiş, daha sonra kısaca bitki anlatılmıştır. Bazen de Türkçe karşılığı olmayan Latince bitki adları doğrudan madde başı yapılarak bu bitkiler tanıtılmıştır. Bitki dünyası çok zengin olduğundan hiçbir şekilde tüm bitki adları alınmamış, sadece ormancılıkta önemli olan bitkiler ele alınmıştır.
Sarıbaş, Metin. Ormancılık Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK, 20016.

TÜRKÇEDE BATI KÖKENLİ KELİMELER SÖZLÜĞÜ

Türkçede Batı Kökenli Yabancı Kelimeler sözlüğü Çalışma Grubu tarafından hazırlanan bu eser, Tanzimat’tan bu güne 95 yazarımızın 439 eserine girmiş ve eser üzerinde çalışanların tespit edebildiği Batı kökenli 6.634 sözü ve bunların yer aldığı 39.615 örnek cümleyi içermektedir. Edebî eserlerimize girmiş 6.646 sözün geçtiği 39.615 örnek cümlesi ile bu alanda yazılmış pek çok sözlükten farklı bir yapıya sahiptir. 
Türkçede Batı Kökenli Kelimeler Sözlüğü Çalışma Grubu. Türkçede Batı Kökenli Kelimeler Sözlüğü. Ankara: TDK, 2015.

 

HEMŞİRELİK TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ

 

Bu eser; bilimsel kaynakların, sözlüklerin incelenmesi ile hazırlanmış olup Türkçe ve İngilizce karşılığı belirlenmiş yaklaşık 10.000 tanımlanmış terim içermektedir. Terimlerin yazılışında varsa Türkçe terimler tercih edilmiş, yoksa yaygın dilde kullanılan mesleki söyleyişleri kullanılmıştır. Ülkemizde hazırlanan ve TDK tarafından basılan bu sözlüğün yabancı dilde yazılanlardan farkı, yalnızca sağlık la ilgili terimleri içermeyerek hemşirelik eğitimi, yönetimi ve uygulamalarında kullanılan diğer disiplinlerle ilgili sözcüklere de yer vermiş olmasıdır. 
Hemşirelik Terimleri Çalışma Grubu. Hemşirelik Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK, 2015.

AÇIKLAMALI YÖNEYLEM ARAŞTIRMASI TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ

Üniversitelerin ekonometri, istatistik, işletme, endüstri mühendisliği, bilgisayar mühendisliği ve iktisat bölümlerinin lisans ve lisansüstü programlarında yöneylem araştırması, doğrusal programlama, karar alma teknikleri ve sayısal yöntemler dersleri adı altında yöneylem araştırması teknikleri kullanılmaktadır. Bu sözlük, bir yandan bu alanlarda öğrenim gören lisans ve lisansüstü öğrencilerine diğer yandan da uygulamada kaynak dağılım kararlarının alınmasından sorumlu olan yönetici ve işletmecilere yönelmeyi ve bu alanda terim birliği sağlamayı amaçlamaktadır.
Atan, Murat ve Şenol Altan. Açıklamalı Yöneylem Araştırması Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK, 2015.

 

İLAÇ VE ECZACILIK TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ

 

Bu çalışma, bütün alanlarıyla ilaç ve eczacılık terimlerini içeren ve tanımlayan Türkçe kaynakların eksikliği görülerek doğrudan eczacılıkla ilgili temel kavramların adlandırılması, terim birliğinin sağlanması, mümkün olduğu ölçüde yabancı sözcüklere Türkçe karşılıkların bulunması ve öteki bilim dallarının kaynaklarında geçen eczacılıkla ilgili terimlerin bir araya getirilmesi ve tanımlanması amacıyla hazırlanmıştır.
İlaç ve Eczacılık Terimleri Çalışma Grubu. İlaç ve Eczacılık Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK, 2015.

TÜRKÇE BİTKİ ADLARI SÖZLÜĞÜ

“Türkçe Bitki Adları” adlı bölümde yaklaşık 4.000 civarında bitki adı yer almaktadır. “Latince Bitki Adları” adlı bölümde ise; Türkçe bitki adlarının 1.300 kadarının Latince adı verilmektedir. “Renkli Resimler” adlı bölümde eserde yer alan bitkilerin fotoğrafları yine alfabetik bir sırayla yer almaktadır. Çalışmanın en önemli özelliği ise her bitkinin Anadolu ağızlarında gecen karşılıklarının verilmiş olmasıdır.
Baytop, Turhan. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Ankara: TDK, 2015.

RESİMLİ DENEY HAYVANLARI TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ

 

Bu sözlük yaklaşık iki yıllık bir çalışmayla Türkiye’nin çeşitli üniversitelerinden 31 araştırmacı tarafından hazırlanmıştır. Bu sözlükte Veteriner Hekimliği Sözlüğü başta olmak üzere deney hayvanları ile ilgili çok sayıda kaynak irdelenerek yaklaşık 5500 terim seçilmiştir. Bu eser deney hayvanları ile ilgilenen ve laboratuvarlarda çalışan araştırmacılara katkı sağlayacak ve söz konusu terimlerin Türkçe karşılıklarının kullanılmasını teşvik edecektir.
Kalkan, Cahit ve Cengiz Yakıncı Resimli Deney Hayvanları Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK, 2014.

MALZEME BİLİMİ VE MÜHENDİSLİĞİ TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ

Sözlük; Malzeme Bilimi ve Mühendisliği alanındaki Türkçe terimlerin İngilizce, Fransızca, Almanca, Rusça karşılıklarını ve Türkçe tanım ve açıklamalarını içermektedir. Bu alanın birçok alt bilim dalından oluşması sebebiyle terimler 23 alt bilim dalında sınıflandırılarak okuyucunun ilgilendiği bilim dalındaki kelimeleri bir arada görmesine olanak sağlanmış ve kullanımı kolaylaştırmak için terimler numaralandırılmıştır. Sözlüğün sonunda bulunan beş dildeki dizinde, aranacak olan kelimeye sözlük içinde kolayca ulaşılabilmektedir. 
Kınıkoğlu, Nihat, G. Malzeme Bilimi ve Mühendisliği Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK, 2013.

 

OTOMOTİV VE HAFİF ARAÇ TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ

 

Çok sayıda yerli ve yabancı kaynaktan yararlanılarak ortaya çıkarılan eser, otomotivle doğrudan ilgili terimlerin yanında, aletler, malzemeler, imalat teknolojileri, kaynakçılık, emisyon, elektrik/elektronik, bilgisayar, fizik yasaları, kimyeviler, ölçüler, klima düzenleri, otomobil sporları, örgütler, kulüpler, petrol ve yağlar, lastikler, ulaştırma, trafik ve yol bilgileri gibi bu dalla çok yakından ilgili binlerce İngilizce terimin Türkçe karşılıklarıyla geniş açıklamasını içermektedir.
Yüce, N. And. Otomotiv ve Hafif Araç Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK, 2013.

İKTİSAT TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ

İktisat Terimleri Sözlüğü, güncel terimlerden kopuk kalmama adına en son yayımlanan iktisat alanındaki temel ders kitaplarının dizinleri, yeni makaleler ve tez çalışmaları taranarak oluşturulmuştur. İktisat alanında kullanılan terimlerin yanı sıra işletme, muhasebe, maliye, ekonometri terimlerini de içeren kapsamlı içeriğiyle okuyucunun bilgisine sunulmuştur. Bu sözlükte, madde başlarında Türkçe kökenli terimlerin yer alması konusunda özen gösterilmiş, ancak dilimize yerleşmiş ve benimsenmiş yabancı terimleri değiştirme yoluna gidilmemiştir. Eserin son kısmı ise İngilizce-Türkçe dizine ayrılmıştır.
İktisat Terimleri Çalışma Grubu. İktisat Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK, 2011.

 

BİYOLOJİ TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ

 

Beş ayrı üniversitenin zooloji, botanik, hidrobiyoloji, genel biyoloji ve moleküler biyoloji ana bilim dallarında çalışan akademisyenlerin 30 aylık çalışması sonucunda hazırlanmıştır. Eserde yaklaşık 14.000 terimin tanımı yapılmıştır. Terimlerin sıralanışında Türkçe esas alınmış ve her terim için imkân dâhilinde Latince, Yunanca, Almanca, İngilizce, Fransızca ve Osmanlıca karşılıkları parantez içinde italik olarak verilmiştir. Sözlüğün sonuna Latince-Türkçe, Yunanca-Türkçe, Almanca-Türkçe, Fransızca-Türkçe, İngilizce-Türkçe ve Osmanlıca-Türkçe dizinleri eklenmiştir.
Karol, Sevinç, Zekiye Suludere ve Cevat Ayvalı. Biyoloji Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK, 2010.

KİMYA TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ

Kimya biliminde gerçekleşen büyük gelişmelere bağlı olarak bilim âlemine pek çok yeni kelime girmiştir. Bu doğrultuda Kimya Terimleri Sözlüğü oluşturulmuştur. Eserde 6000’e yakın terim tanımlanmıştır. Sözlüğün hazırlanmasında Türkçe kelimeler esas alınmış ve her terim için sırasıyla Almanca, Fransızca, İngilizce ve Osmanlı Türkçesi ile karşılıklar bulunmaya çalışılmıştır. Bu karşılıklar İtalik harflerle belirtilmiştir. Eserin sonunda Almanca-Türkçe, Fransızca-Türkçe, İngilizce-Türkçe ve Türkçe-Osmanlıca dizin bulunmaktadır.
Somer, Güler ve Ahmet Yaşar. Kimya Terimleri Sözlüğü. İstanbul: TDK, 2009.

 

SU ÜRÜNLERİ TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ

 

Türk Dil Kurumu tarafından Su Ürünleri alanında kullanılan terimlerde bir örnekliliği sağlamak ve bu alanda ortaya çıkan ihtiyacı gidermek amacıyla 13 kişilik Su Ürünleri Sözlüğü Çalışma Grubu’nun 30 aylık yoğun çalışmasıyla hazırlanmıştır. Bu sözlükte 8251 terim tanıtılmıştır. Terimlerin sıralanmasında Türkçe esas alınmış, yanlarında Latince veya İngilizce karşılıkları verilmiştir. Dilimize yerleşmiş ve kullanımı genel kabul görmüş bazı su ürünleri terimlerinin Türkçe karşılıkları aranmaksızın olduğu gibi kullanılması yoluna gidilmiştir.
Su Ürünleri Sözlüğü Çalışma Grubu. Su Ürünleri Terimleri Sözlüğü. İstanbul: TDK, 2009.

MATEMATİK TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ

Bu eser terim karmaşasına son vermek ve çeşitli ülkelerde çalışan matematikçiler arasındaki ilişkilerin gelişmesine katkı sağlamak amacıyla oluşturulmuştur. Kelimelerin sıralanmasında Türkçe esas alınmıştır. Bunun yanında Türkçede kullandığımız matematik terimlerinin Almanca, Fransızca, İngilizce, Rusça ve Azerbaycan Türkçesi karşılıkları da verilmiştir. Sözlüğün sonuna bu diller için dizin de eklenmiştir. Sözlükte, dilimize yerleşmiş yabancı terimlerin değiştirilmesi yolu tercih edilmemiştir. Ayrıca bazı maddeler şemalarla desteklenmiştir.
Hacısalihoğlu, Hilmi, Akif Hacıyev, Varga Kalantarov ve Arif Sabuncuoğlu. Matematik Terimleri Sözlüğü. İstanbul: TDK, 2009.

 

NÜKLEER ENERJİ TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ

 

21. yüzyılın önemli bilim sahalarından olan nükleer enerji konusunda Türkçede ortaya konulmuş bir terimler sözlüğü olmayışından hareketle hazırlanan bu çalışma, nükleer enerji alanında çalışmalar yapan Türk bilim adamları ve teknik uzmanlar için önemli bir kaynak durumundayken bu alana yeni girmekte olan öğrenciler için de ayrı bir önem taşımaktadır. Terim sözlükleri dizisinin bir parçası olan bu eserde, nükleer enerji bilimine ait terimlerin Türkçeleri madde başı olarak verilirken yanlarına bu terimlerin Almanca, Fransızca ve İngilizceleri de eklenmiş, daha sonra terimin açıklaması yapılmıştır. Çalışmada yer alan dizinler kısmında ise söz konusu terimlerin Almanca, Fransızca ve İngilizce karşılıklarına yer veren üç ayrı dizin bulunmaktadır.
Boyla, Mazhar ve Yılmaz Canyürek. Nükleer Enerji Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK, 1995.

ANAYASA SÖZLÜĞÜ

Anayasada geçen bütün kelime ve terimleri toplayan bu sözlükte kelimelerin anlamlarını açık olarak bildirmek için Anayasa maddesinin ilgili fıkrası olduğu gibi verilmiştir. Ancak örnek olarak seçilen uzun fıkralar ara sıra kısaltılmış ve bu kısımlar (…) ile gösterilmiştir. Örneklerden sonra madde numaraları verilmiştir. Yeni Türkçe kelime ve terimlerin Osmanlıca karşılıkları gösterilmiştir. Eserin sonuna Osmanlıca dizin ile özel adlar ve resmi kuruluşlar dizini eklenmiştir.
Eren, Hasan ve Hamza Zülfikar. Anayasa Sözlüğü. Ankara: TDK, 1985.

 

VETERİNER HEKİMLİĞİ TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ

 

Veteriner hekimliği mesleğinde terimler, genellikle Latince, İngilizce ve Fransızca gibi yaygın olarak orijinal hâlleriyle kullanılagelmiştir. Türkçe karşılığı bulunan terimler bile yabancı dil şekli ile kullanılmıştır. Bu çalışmada 30.000’i aşkın terim tanımlanmıştır. Terimlerin yazılışlarında, varsa Türkçeleri tercih edilmiş yoksa mesleki söylenişleri kullanılmıştır.
Veteriner Hekilmliği Terimleri Çalışma Grubu. Veteriner Hekimliği Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK, 2009.

KAYNAKALAR
AKSAN, Doğan. Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK, 1982.
https://emagaza-tdk.ayk.gov.tr 
İlhan, Nadir. “Sözlük Hazırlama İlkeleri, Çeşitleri ve Özellikleri.” TurkishStudies Volume 4 Issue 4 (Summer 2009), 534-554 (erişim 1.02.20019)